Obiekty:

• największy kamieniołom na terenie gminy, eksploatacja dolomitu jako surowca hutniczego, zakład przeróbczy (widok zewnętrzny od północy);
• kopanki piasku przy ul. Kamiennej;
• warpie w otoczeniu kamieniołomu.

Wprowadzenie

Kamieniołom, do którego się udajemy, w literaturze przedmiotu znany jest jako kamieniołom dolomitu w Pogorzycach. Założono go w roku 1918, by pozyskiwać surowiec do wytwarzania topników i materiałów ogniotrwałych dla hutnictwa żelaza i stali. Wcześniej na tym terenie wydobywano kamień dolomitowy do celów budowlanych oraz rudy cynku, ołowiu i żelaza (znajdowały się tu pola kopalni rud Paulina i Mortimer, które zakończyły działalność ok. roku 1913).
Od 1923 rozpoczął działalność także zakład przeróbczy pod firmą Dolomit Sp. z.o.o., którego właścielem był Stanisław Burtan z Krakowa, bardzo aktywny inwestor w branży ceramicznej i materiałów ogniotrwałych. Po II wojnie światowej produkcję kontynuje przedsiębiorstwo Kopalnia i Prażalnia Dolomitu Żelatowa, od którego przyjęła się też obecna nazwa kamieniołomu.
Przedmiotem eksploatacji w kamieniołomie są triasowe dolomity kruszconośne (na początku wydobywano też dolomity diploporowe). Zakład przeróbczy zlokalizowany jest tuż obok wyrobiska. W początkowym okresie dostarczał on dolomit hutniczy surowy i spieczony oraz dolomitowe masy ogniotrwałe. Ekspedycję wyrobów ułatwiało połączenie kolejowe z Chrzanowem. Odpady w znacznej części wykorzystywano jako kruszywa dla budownictwa drogowego.
Z upływem czasu asortyment wyrobów zmieniał się, stosownie do zmieniających się potrzeb odbiorców. Obecnie oprócz selekcjonowanego kamienia dolomitowego o wysokiej czystości dla hutnictwa i przemysłu chemicznego, w ofercie znajdują się kruszywa budowlane oraz nawozy wapniowe – magnezowe.

Proponowana trasa (długość ok. 2,5 km)

Planując wycieczkę w najbliższą okolicę kamieniołomu należy uwzględnić terminy robót strzałowych, jest to bowiem czynny zakład górniczy. Najciekawsze i najlepsze widokowo punkty do obejrzenia wyrobiska z zewnątrz znajdowały się na zachodnim jego krańcu, powyżej ujęcia wody Żelatowa. Obecnie są one jednak bardzo trudno dostępne, dlatego skorzystamy z istniejącej jeszcze możliwości spojrzenia na wyrobisko od strony północnej.
W tym celu trzeba najpierw dojechać do przystanku Borowiec I, cofnąć się do ulicy Kamiennej i skręciwszy w nią kierować dalej przyrodniczą ścieżką dydaktyczną „Dolina rzeki Chechło – Pogorzyce”. Zarośla po lewej stronie drogi porastają na dawnych „dzikich” kopankach piasku. Gdy jednak miniemy szeroki dukt (1), w lesie pojawiają się pozostałości dawnej eksploatacji rud, przez które będziemy przechodzić aż do osiągnięcia kulminacji wzniesienia, w które wcina się kamieniołom.
Minąwszy koniec utwardzonej nawierzchni, dalej idziemy ścieżką prowadzącą skrajem lasu i po ok. 150 m dochodzimy do drogi technologicznej w obrębie zakładu górniczego (2). Kamieniołom Żelatowa jest największym wyrobiskiem w gminie Chrzanów. Ma obecnie blisko 1,5 km długości (rozpoznane zasoby na przedopolu przodka umożliwiają wydłużenie go o ok. 200 m). Szerokość kamieniołomu wynosi od 300 do 400 m. Skomplikowany kontur w części zachodniej to ślad po istniejących wcześniej dwóch oddzielnych wyrobiskach, które w końcu połączono.
Obecnie wyrobisko jest dwupoziomowe. Front eksploatacji przesuwa się ku wschodowi. Urabianie dolomitu prowadzi się z użyciem materiałów wybuchowych metodą długich otworów. Urobek ładowany jest koparkami do samochodów samowyładowczych, które odstawiają go do zakładu przeróbczego (to widoczny na wprost wysoki budynek). Przerób polega na kruszeniu i klasyfikacji kamienia dolomitowego.
Lasek widoczny na prawo od miejsca, w którym stoimy, kryje warpie po ekspoatacji w dawnej kopalni rud Paulina. Mamy tu więc do czynienia ze wielosurowcowym złożem kopalin, które na szczęście eksploatowano we właściwej kolejności.
Powracamy na znakowaną ścieżkę i wchodzimy do lasu, cały czas idąc po warpiach. Po wyjściu na polankę, na której krzyżują się dukty leśne (3), mamy możliwość rzucenia okiem na poziom nadkładowy kamieniołomu. Zgarnia się tu luźny materiał (piasek i zwietrzelinę), odsłaniając górną powierzchnię calizny dolomitowej, na której wykonywane są otwory strzałowe dla górnego poziomu. Nadkład jest składowany, będzie go bowiem można wykorzystać podczas rekultywacji wyrobiska po zakończeniu eksploatacji.
Duktem dochodzimy teraz do ścieżki, którą prowadzi kilka znakowanych szlaków. Prowadzi ona równolegle do krawędzi kamieniołomu. Między drzewami prześwitują obiekty zakładu przeróbczego (4). Trzymając się tej ścieżki po przejściu około 1 km dochodzimy do Osiedla Stella.