Obiekty:

• krajobraz dawnego rejonu eksploatacji gliny z zachowanymi wyrobiskami, podlegający przekształceniom związanym z rozwojem miasta;
• zachowanie strefy źródłowej rzeki Śmidry nad podziemnymi wyrobiskami kopalni Matylda.

Wprowadzenie

Tereny między obecnymi ulicami Śląską, Oświęcimską i Kopaniną były od bardzo dawna miejscem eksploatacji gliny ceramicznej (eksploatację taką prowadzono także na zachód od ul. Kopanina, na terenie obecnie zalesionym). Wydobywano tu iły mioceńskie. Była to skała dość zwięzła, dlatego urobione iły poddawano sezonowaniu: co najmniej jedną zimę musiały przeleżeć na pryzmach, ulegając macerowaniu pod wpływem czynników atmosferycznych. Z tego powodu chętnie wykorzystywano też naturalną zwietrzelinę skał mioceńskich, która jednak występowała zbyt rzadko, by starczyło jej dla zaspokojenia potrzeb.
Wraz z iłami wydobywano piaski i mułki czwartorzędowe, używane jako dodatek do „schudzenia” zmacerowanych iłów w celu ułatwienia formowania i zabezpieczenia wyrobów przed pękaniem. Dopiero taka mieszanina stanowiła kompletny surowiec ceramiczny, nadający się do produkcji cegły oraz wyrobów garncarskich.
Jak podaje Jan Pęckowski, najstarsza z chrzanowskich cegielni działała już w XVI wieku. Nie można wykluczyć, że była zlokalizowana właśnie na tym terenie, choć najstarsze ślady tego rodzaju działalności, z jakimi można się dzisiaj spotkać, pochodzą z II połowy XIX wieku. Na mapie topograficznej z roku 1887, z której korzystaliśmy opowiadając o Starej Hucie (por. trasa 6), zaznaczono tu 3 zakłady wytwarzające cegłę (znak Z.O. czyli Ziegelofen = piec do wypalania cegły, mapa pokazuje sytuację z lat 70. XIX stulecia).
Stanisław Zaręczny, przypisujący zresztą iłom wydobywanym w „dołach przy cegielniach” wiek górnotriasowy, określa ich ilość na tym terenie na kilka. Na mapie z początków XX wieku zarejestrowano natomiast dwie cegielnie (Z.S. czyli Ziegelschlag = cegielnia). Dodatkowo pojawia się na niej cegielnia przy obecnej ulicy Pogorskiej, która zresztą przetrwała najdłużej w Chrzanowie, bo do końca lat 60. Wszystkie pozostałe zakończyły działalność przed rokiem 1950.
Jeszcze na początku lat 70. XX wieku można było zidentyfikować ślady eksploatacji gliny w pięciu miejscach. Jednak niwelacje terenu, który w międzyczasie zaczął być zabudowywany, zatarły niektóre z nich. W chwili obecnej pozostały trzy stawy w miejscach dawnych glinianek. Dwa z nich są stosunkowo łatwo dostępne: to częściowo osuszone zagłębienie terenu przy ul. Partyzantów (1) i dość duży, zarastający staw (2), do którego dojść można znakowaną przyrodniczą ścieżką dydaktyczną (także jego poziom został obniżony w wyniku melioracji).
Osobliwością tych stawów jest utrzymywanie się bezpośrednio nad osuszonymi wyrobiskami kopalni Matylda, znajdującymi się tu na głębokości ok. 90 m poniżej powierzchni terenu. Osobliwość ta rozciąga się zresztą na cały ten obszar - jest to aktywna strefa źródłowa rzeki Śmidry, bardziej znanej jako Kanał Matyldy (kwestia Kanału jest omówiona szerzej przy okazji opisywania kopalni Matylda - por. trasa 8).
Przyczyną takiego stanu rzeczy oprócz nieprzepuszczalnej warstwy ilastej na powierzchni, o grubości dochodzącej do 20 m, jest występowanie dodatkowego uszczelnienia już na poziomie doskonale przepuszczalnego masywu triasowego w którym prowadzono podziemne roboty górnicze. Owa „impregnacja” powstała także w trzeciorzędzie, kiedy rozbudowany system krasowy w dolomitach triasowych został szczelnie wypełniony gliną.
O skuteczności uszczelnienia świadczy geneza stawu położonego na południe od koryta Śmidry (3). Jako jedyny tu, nie powstał on w związku z eksploatacją gliny, a w wyniku wypełnienia przez wodę zapadliska uformowanego po zawaleniu podziemnych wyrobisk w latach 20. ubiegłego stulecia. Nawet taka katastrofa nie uruchomiła przepływu wody w głąb masywu skalnego, co na ogół występuje w podobnych przypadkach.

Proponowana trasa:

Na załączonej mapce pokazano lokalizację omówionych obiektów. Ponieważ teren jest trudno dostępny, wybór trasy dla ich bliższego poznania należy dostosować do aktualnych warunków meteorologicznych, poziomu wód gruntowych na łąkach oraz dostępności ścieżek. Warto przy tym wykorzystać istniejące szlaki znakowane (przyrodniczą ścieżkę dydaktyczną oraz ścieżki rowerowe). Można także połączyć oglądanie tych obiektów ze spacerem trasą 8.