MenuRodzina Starzeńskich
Herb
Lis. W polu czerwonym strzała srebrna bez opierzenia, żeleźcem do góry, dwa razy przekrzyżowana. W klejnocie nad hełmem w koronie pół lisa czerwonego w prawo.
Z powstaniem tego herbu związana jest jedenastowieczna legenda. W roku 1058 Kazimierz Odnowiciel w pościgu za pustoszącymi kraj Litwinami i Jadźwingami doszedł pod Sochaczew.
Wysłany na zwiad z garstką żołnierzy rycerz z rodu Lisów natrafił nad rzeką na silny oddział nieprzyjaciół. Nie mogąc atakować, wysoko wystrzelił zapaloną strzałę, wzywając posiłki. Pomoc wkrótce nadeszła i wziętych w dwa ognie nieprzyjaciół pokonano bez trudu. Dzielny rycerz otrzymał w nagrodę strzałę w herbie, a jego dawny znak - lisa - umieszczono w klejnocie.
Herb najbardziej rozpowszechniony na ziemi krakowskiej, na Mazowszu, Śląsku, a po unii horodelskiej - na Litwie.
Lisem posługiwało się około 130 rodzin - między innymi: Biskupski, Bolestraszycki, Borowski, Buchczycki, Bzurski, Chomętowski, Chomiński, Czarnecki, Giebułtowski, Gliński, Gregorowicz, Grodowski, Grudowski, Grzegorzewski, Iliński, Jarnicki, Jeżewski, Jodko-Narkiewicz, Kanigłowski, Kempiński, Komorowski, Konopka, Korsak, Korzeniewski, Koziegłowski, Kozłowski, Kroiński, Kutyłowski, Kwili(e)ński, Lipicki, Lisowski, Łącki, Małuszeński, Michałowicz, Mieszkowski, Mikołajewski, Miroński, Mnichowski, Nieczycki, Nieznanowski, Olszewski, Ołtarzewski, Ossendowski, Piaseczyński, Pieczonka, Postrumieński, Radzimiński, Rudnicki, Ruszczyc, Rymwid, Sapieha, Sikorski, Starzeński, Straszewski, Świrski, Wankowski, Wańkowicz, Wereszczaka, Wichorowski, Wilkanowski, Wołowski, Zadambrowski, Zaleski, Zawadzki, Zdan.
Starzeńscy herbu Lis nazwisko swe wzięli od miejscowości Starzenice k. Wielunia, gdzie pojawili się w roku 1395. Jeden z przodków hr. Adama - Maciej Maurycy Starzeńscy (1717 - 1787) i jego brat Piotr (1722 - 1797) otrzymali od cesarza Józefa II dn. 1.12.1780 r. dziedziczny tytuł hrabiowski w Galicji. Tytuł ten został uznany w Prusach 7.12.1799 r. i w Rosji 30.11.1849 r.
Adam Starzeński
Adam Edward Stanisław Starzeński urodzony 6 III we Lwowie, był synem Edmunda Józefa Justyna (1845-1900) i jego pierwszej żony Pauliny z Heydlów (l848-1876).
Ukończył gimnazjum oo. jezuitów w Kalksburgu pod Wiedniem, a następnie studia na Uniwerytecie Lwowskim. Był botanikiem, współpracował w Krakowie z Ogrodem Botanicznym UJ.
W 1898 roku kupił majątek Płaza z Oblaszkami w powiecie chrzanowskim, gdzie zaczął gospodarować; dwa lata później, po śmierci ojca odziedziczył Mogielnicę (pow. trembowelski). Ożeniwszy się w roku 1899 z Marią z Wodzickich, zarządzał przez 40 lat także leśną posiadłością teścia w Porębie Wielkiej (pow. limanowski) w Gorcach. Przed pierwszą wojną światową był członkiem Rady Powiatowej w Chrzanowie i członkiem jej wydziału oraz prezesem chrzanowskiego wydziału okręgowego Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego. W okresie międzywojennym gospodarował również w niedalekim od Płazy majątku Kościelec (powiat chrzanowski), który odziedziczył po teściu; zgromadził tu cenną kolekcję sztychów i litografii o tematyce związanej z historią Polski (spłonęła w pożarze dworu w r. 1943). Działał w stowarzyszeniach myśliwskich, początkowo jako jeden z wiceprezesów Małopolskiego Towarzystwa Łowieckiego we Lwowie, a od r. 1927 jako wiceprezes Towarzystwa Łowieckiego Zachodnio-Małopolskiego w Krakowie, które w r. 1929 zmieniło nazwę na Małopolskie Towarzystwo Łowieckie, Oddział w Krakowie; od kwietnia 1932 do połowy maja 1939 był jego prezesem. Od r. 1935 był delegatem województwa krakowskiego z powiatu chrzanowskiego do Polskiego Związku Stowarzyszeń Łowieckich w Warszawie.
Szczególne zasługi Adam Starzeński położył w sprawie ochrony przyrody, w tym we wprowadzeniu zasad ochrony zwierzyny łownej w kołach łowieckich i w polskim ustawodawstwie łowieckim. Przyczynił się też do zapewnienia ochrony flory stepowej na obszarze między Seretem a Zbruczem. Wspólnie z Tadeuszem Świerzem-Zaleskim spowodował utworzenie w 1atach 1927-30 rezerwatu przyrody w Gorcach, nazwanego im. Władysława Orkana. W r. 1933 z jego inicjatywy powstał w Oblaszkach pierwszy w Polsce rezerwat dla tokowisk cietrzewia. W 1atach 1932-7 był członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody (PROP).
Po wybuchu drugiej wojny światowej wraz z żoną przedostał się do Lwowa. W roku 1940 przywieziono ich do Kazachstanu, gdzie zostali osiedleni we wsi Michajlówka w obwodzie semipałatyńskim. Odzyskawszy wolność po układzie Sikorski - Majski 1941 r., udali się do obwodu bucharskiego w Uzbekistanie. W roku następnym wydostali się z ZSRR z armią gen. Władysława Andersa i osiedli w Teheranie. Zaproszeni przez lorda F. Scotta wyjechali, zapewne w 1943 r., do jego posiadłości Deloraine w Kenii. Po dwu latach, prawdopodobnie w r. 1945, zamieszkali w Nairobi, gdzie Adam Starzeński podjął pracę w Muzeum Corynden, a następnie w oddziale botanicznym "E. A. Herbarium". W 1atach 1943-54 zebrał na terenie równikowej Afryki Wschodniej zielnik z ponad 10 tyś. okazów tamtejszej flory; od r. 1947 przesyłał go sukcesywnie do Zakładu Botaniki PAN w Krakowie (obecnie znajduje się w Instytucie Botaniki UJ). Zielnik ten stał się jednym z najcenniejszych zbiorów naukowych w Europie.
Adam Starzeński zmarł 6 XII 1956 w Nairobi i tam został pochowany.
W małżeństwie (ślub 29 IV 1899) z Marią z Wodzickich (1879-1963), córką Antoniego (zm. 1918) i Ludwiki z Żurowskich, miał dwóch synów: Antoniego Edmunda (1900-1973), żonatego od r. 1923 z Krystyną Mańkowską oraz Pawła Jerzego.
Maria Starzeńska z Wodzickich
Maria Wodzicka ur. 15 maja 1899 roku w Krakowie, córka Antoniego Wodzickiego i Ludwiki z Żurowskich. 29 kwietnia 1899 roku wychodzi za mąż za Adama Starzeńskiego (1872— 1956). Z małżeństwa tego rodzi się dwóch synów: Antoni Edmund oraz Paweł Jerzy.
10 lutego 1940 r. małżeństwo zostaje wywiezione do Rosji (Adres: Ferma Michajłówka, Semipalatyńska obłast, Zarniński rejon-poczta Zingis Tobe sowchoz Krasny Shatowod), a następnie do Uzbekistanu - (Bucharka obłast Kermine J.D.P). Z ludźmi gen. Andersa wydostają się do Persji, do Teheranu - stąd na zaproszenie Lorda Francis Scotfa wyjeżdżają do jego posiadłości Deloraine (Kenya Golony) Rongai. Po dwuletnim pobycie tamże, osiadają w Nairobi (Kenya), gdzie Adam otrzymał posadę w Corynden Muzeum, a następnie w oddziale botanicznym E;A.Herbarium. Maria Starzeńska za życia często malowała – zwłaszcza portrety, które dobrze oddawały podobieństwa pozujących.
Maria z Wodzickich Starzeńska zmarła w Buenos Aires - Argentyna 22 czerwca 1963 r.
Antoni Starzeński
Antoni Starzeński urodzony 14 marca 1900 r. w Kościelcu w powiecie chrzanowskim, pierworodny syn Adama Starzeńskiego i Marii z Wodzickich. W 1920 r. w czasie wojny polsko-bolszewickiej jako ochotnik w 8 Pułku Ułanów im. Księcia Józefa Poniatowskiego, brał udział w ofensywie kijowskiej. Rok później objął po ojcu majątek Płaza, gdzie gospodarował wraz z żoną Krystyną Mańkowską, w linii prostej praprawnuczką gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.
W Płazie rozwinął na dużą skalę uprawę truskawek, warzyw, założył też wielohektarowe sady, które planował powiększyć w czym przeszkodziła mu wojna.
Znając potrzeby wsi Płaza, odstąpił ze swojego parku-sadu 1 ha ziemi pod budowę Szkoły Powszechnej. Wybudowano na niej największą na tamte lata szkołę na ziemi chrzanowskiej. Obecnie na terenie tym stoją budynki Państwowego Gimnazjum Nr 5 oraz Szkoły Podstawowej w Płazie.
W pobliskich Oblaszkach wybudował cegielnię, która dostarczała budulca na budowę szkoły i szpitala w Chrzanowie. Przekazał także 1 ha ziemi pod rozbudowę cmetarza w Płazie.
W czasie II wojny światowej został wysiedlony z pałacu. Przeniósł się wraz z rodziną do Krakowa i tam organizował Radę Główną Opiekuńczą, która niosła pomoc najbardziej potrzebującym Polakom, zagrożonym wywiezieniem w głąb Niemiec.
W okresie stalinizmu aresztowany, przebywał w więzieniu, z którego został wypuszczony na skutek choroby.
Zmarł w Krakowie 15 maja 1973 roku. Miał dwie córki Marię i Teresę oraz syna Macieja.
Paweł Starzeński
Paweł Jerzy Starzeński urodzony 28 XI w majątku Płaza w powiecie chrzanowskim, był synem Adama Edwarda Stanisława i Marii z Wodzickich.
Uczył się w gimnazjum jezuickim w Kalksburgu pod Wiedniem, maturę zdał w 1919r. w Gimnazjum Państwowym w Chrzanowie. W czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. zgłosił się na ochotnika do WP; służył w 8. Pułku Ułanów im. Ks. Józefa Poniatowskiego, z którym brał udział w wyprawie na Kijów. Zwolniony z wojska w celu odbycia studiów, ukończył dwuletnie «Wyższe Kursy Ziemiańskie» Jerzego Turnaua we Lwowie (1922-3), a potem studiował ekonomię w Szkole Handlowej w Poznaniu i w Handelsgesticht w Antwerpii (1926). Po powrocie z Belgii pracował przez pięć lat w jednym z majątków rodzinnych. Następnie odbył wyższy kurs dyplomacji i w r. 1932 podjął praktykę w konsulacie RP w Strasburgu. l II 1934 został etatowym pracownikiem (referendarzem) MSZ. l VI t.r. skierowano go (w stopniu attache) do ambasady RP w Londynie.
l VII 1935 został przydzielony do Delegacji RP przy Lidze Narodów w Genewie. Awanse te były rezultatem jego talentów dyplomatycznych, pracowitości oraz znajomości języków: angielskiego, francuskiego, niemieckiego i hiszpańskiego.
W styczniu 1937 r. otrzymał od ministra spraw zagranicznych Józefa Becka propozycję przejścia do jego gabinetu w charakterze osobistego sekretarza; funkcję tę objął l IV t.r. i wkrótce stał się jednym z najbliższych współpracowników Becka. Odbył z nim liczne podróże służbowe i prywatne.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. ewakuował się 5 IX 1939 wraz z MSZ przez Nałęczów i Krzemieniec do Kut, a następnie do Rumunii (Czerniowce, Sianie). Do czasu internowania Becka (19 IX t.r.) był nadal jego sekretarzem. Dn. 26 IX udał się na polecenie ministra ze Sianie do Bukaresztu, gdzie m.in. w ambasadzie brytyjskiej sondował, z pozytywnym skutkiem, możliwość otrzymania wizy pobytowej dla Becka w Wielkiej Brytanii. Bukareszt opuścił z końcem października.
Dn. l XI dotarł S. do Paryża; zwolniony z MSZ, nie otrzymał przydziału do tworzącego się we Francji WP. W styczniu 1940 r. podjął pracę w reaktywowanym przez Stanisława Cata-Mackiewicza „Słowie" oraz dorabiał opracowaniami politycznymi dla koncernu prasowego "Hearsta".
Do Polskich Sił Zbrojnych mógł się zaciągnąć dopiero 9 VI 1940, po rozpoczęciu ofensywy Niemiec na Francję. Ewakuowany do Wielkiej Brytanii, dotarł 23 VI 1940 r. do Szkocji, gdzie stacjonował ze swą jednostką w Biggar.
Po trzech kolejnych latach pobytu w Wielkiej Brytanii wyjechał ok. r. 1948 do Argentyny i osiadł w Buenos Aires.
Dużo podróżował (był m.in. w Urugwaju), a także polował. Publikował w londyńskich „Wiadomościach", głównie wspomnienia z czasów swej pracy w przedwojennej dyplomacji.
Paweł Starzeński zmarł 31 V 1971 w Buenos Aires i tam został pochowany. Był odznaczony w latach przedwojennych m.in.: Krzyżem Oficerskim Orderu Gwiazdy Rumunii, Krzyżem Komandorskim Orderu Korony Włoskiej, Krzyżem Kawalerskim Orderu Legii Honorowej, a w latach powojennych m.in.: Compaign Star (11 XI 1945), Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami (6 V 1946), Defence Medal (20 XII 1946).
Paweł Starzeński był ożeniony z Izabelą Mycielską z Wolsztyna (ślub 25 IV 1938 w Posadowie w Poznańskiem), która po r. 1939 towarzyszyła mu w tułaczce i pracowała jako pielęgniarka; po jego śmierci wróciła do Warszawy, gdzie zmarła w 1989 roku. Małżeństwo było bezdzietne.
Majątki Chrzanowskie
Pałac Starzeńskich w Kościelcu
Pałac neoklasycystyczny w Kościelcu z przełomu XVIII i XIX w. (ostatnimi właścicielami do 1939 r. byli hr. Starzeńscy). Pałac padł pastwą płomieni w niewyjaśnionych okolicznościach w styczniu 1943 r. Po wojnie romantyczna ruina w swoisty sposób stanowiła ozdobę otaczającego ją parku, jednak z roku na rok coraz bardziej niszczała. Wiosną 1979 r. runęła wieża biblioteczna. W połowie lat 80-tych pałac rozebrano.
Makieta Pałacu w Kościelcu
Pałac w Płazie - obecnie Dom Pomocy Społecznej
Historia Płazy zaczyna się od Stefana z rodu Płazów (herbu Topór) o którym to wiemy, że przynajmniej od roku 1376 był właścicielem tych ziem. Z biegiem lat majątek ten rozpadał się na mniejsze przechodził z rąk do rąk aż wreszcie trafił do przybyłej z Niemiec rodziny Szembeków. Trudno określić precyzyjnie kiedy Płaza przechodzi w ich ręce, ale był to w każdym razie wiek XVIII. Oni też prawdopodobnie jako pierwsi wystawili w miejscu około roku 1798 barokowy pałac czy też dwór. Jednak niezbyt długo potem bo w roku 1832 hr. Wincenty wzniósł pałac który możemy oglądać do dziś. W wyniku tego ukształtowany został symetryczny, dwutraktowy rzut parterowego pałacu z ryzalitem w osi środkowej (obejmującym pierwotnie reprezentacyjną sień i salon) oraz alkierzowymi wieżyczkami flankującymi narożniki elewacji tylnej (północnej). Wieżyczki te, wraz ze schodkowym szczytem, który stanowił zwieńczenie ryzalitu, wprowadzały do klasycystycznej architektury elementy romantycznego neogotyku. Zespół pałacowy możemy zobaczyć na planie katastralnym Płazy pochodzącym z roku 1848. Dwór, stojący na wzgórzu, poprzedzony jest od południa reprezentacyjnym dziedzińcem, który ujęty był symetrycznie parą nie zachowanych dziś murowanych oficyn. Po przeciwnej stronie dziedzińca, od południa, znajduje się, częściowo zachowany zespół gospodarczy, złożony z murowanej zabudowy, podporządkowanej również zasadom symetrii. Od zachodu do zespołu pałacowego prowadzi aleja. Stanowi ona zarazem północną granicę kompozycji ogrodowej, której kwaterowy układ jest już obecnie zatarty. Szembekowie jako ród dosyć mocno zapisali się w naszej historii. Byli prymasami, biskupami, dyplomatami, społecznikami i choć Polska była ich przybraną ojczyzną pracowali ofiarnie dla jej dobra.
Na przełomie XIX i XX stulecia majatek Płaza zakupuje hrabia Adam Starzeński dla swojego syna Antoniego z okazji jego ślubu z Krystyna Mańkowską. Wtedy też Zygmunt Hendel dokonuję przebudowy pałacu i nadaje mu kształt jaki możemy podziwiac dzisiaj.(1900 – 1901). Prace objęłyadaptacje wnętrza, niewielką dobudowę od zachodu, nowe ukształtowanie elewacji (w tym piętrowa loggia w centralnym, nadbudowanym ryzalicie fasady, filarowo-pilastrowa na parterze, architrawowa i kolumnowa na piętrze), dachy łamane z facjatami i lukarnami.
O przebudowie pałacu donosił w 1905 roku "Architekt": "W zupełnym prawie stanie opuszczenia znajdował się pałac w Płazie, gdy majątek ten kupił hr. Adam Starzeński. Parterowy pałacyk o złym podziale pokoi, z płaskim gontowym dachem i szczytem schodkowo zakończonym nad loggią środkową, musiał ulec zmianie. Z powodu przeburzenia kilku ścian parteru i powiększenia pokoi trzeba było dobudować skrzydło, które choć niesymetrycznie ustawione, nie razi, gdyż przez dodanie piętrowego ryzalitu środkowego w budynku głównym z loggią drugiego piętra i dachów mansardowych na jego skrzydłach, budynek główny rozmiarami swemi stał się dominujący. Na tylnej fasadzie narożne wieżyczki mieszczą klatki schodowe do pokoi służbowych i gościnnych. Mansard nad ryzalitem środkowym pomieści wkrótce dużą ozdobną salę, skąd śliczny widok na daleką okolicę Tenczynka i Lipowca".
Pałac otacza park posiadający XVII/XVIII-wieczne założenie barokowe, przekomponowany został w XIX w. Znajdują się tam szpalery, alejki oraz część leśna. W parku podworskim rosną pomniki przyrody: tulipanowiec, lipy, jesion. Legenda mówi, że pod rozległym drzewem na środku parku przy dworze hr. Starzeński zakopał drogocenne przedmioty. Z każdym rokiem przedmioty tam zakopane są coraz droższe. Łup czeka na kogoś, kto go wykopie. Podobno skarb może odnaleźć tylko prawowity spadkobierca.
Oprac. Marcin Koziołek
starszy asystent
Muzeum im. I. i M. Mazarakich w Chrzanowie
