Zarys rozwoju przestrzennego
Po przeniesieniu stolicy Państwa do Krakowa w 1257 r. następuje ożywienie szlaków komunikacyjnych i rozwój miejscowości przy nich. Względy strategiczne powodują powstanie zamków obronnych na Tenczynie i Lipowcu. W XIV wieku wzmiankowany jest kościół w Chrzanowie. Ostatecznie stosunki prawne i gospodarcze uregulowała lokacja Chrzanowa na prawie magdeburskim. Miasto stało się gminą autonomiczną z radą miejską i cechami. Zostaje wytyczony rynek z siedmioma wychodzącymi ulicami, przesuniętymi w stosunku do narożników pierzei. Uzyskano przez to zwartość kompozycyjną rynku. W pierzejach wokół rynku znajdowały się kramnice, w których wystawiano do sprzedaży towary. Na środku rynku mieścił się ratusz. Od tegoż wieku Chrzanów znajdował się we władaniu Ligęzów herbu Półkozic. W połowie XIV w. miasto posiadało od 11-15 mieszkańców na km2, wsie od 3-5. Klasa włościańska najbardziej trzymała się tradycji. Chaty, przeważnie jednoizbowe z sienią były wykonane z drewna, kryte słomą. Kościelec, Balin, Luszowice i Pogorzyce były wsiami skupionymi. Na skutek wprowadzania gospodarki trójpolowej powstał układ Płazy, która stała się łańcuchówką.
Już w XIV wieku istniały w Chrzanowie parafie pierwsza w Kościelcu (do której należały Balin, Luszowice i Pogorzyce) oraz w Płazie. Obecny kościół datowany jest na rok 1576 na miejscu drewnianego erygowanego w 1440 roku.
Od roku 1640 następuje w Chrzanowie ciągła zmiana właścicieli wprowadzająca regres w rozwoju miasta. Przyczyniły się do tego wojny szwedzkie. Ślady obwarowań znajdują się obok zamku lipowieckiego. W 1781 r. Józef Ossoliński wydaje nowy regulamin miejski. W tym czasie następuje napływ Żydów do miasta. W latach 1784-1786 zostaje wybudowana synagoga przy ul. Garncarskiej. Wnętrze jej ozdabiała ciekawa polichromia. W 1798 r. okolica zostaje wcielona do Galicji Zachodniej. Od 1804 wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego a w latach 1815-1846 do Rzeczpospolitej Krakowskiej. Dla poszczególnych miejscowości wykonano wtedy mapy katastralne w skali 1:2880. W roku 1838 zostaje wykonany dla Chrzanowa tzw. plan upięknienia miasta, proponujący generalną zmianę układu ulic. W 1853/54 powołano w Chrzanowie urząd powiatowy, zaś w 1866 ustawą zaprowadzono samorząd powiatowy. Administracja ta ożywiła miasto. W drugiej połowie XIX w zbudowano linię kolejową w kierunku Wiednia, przechodzącą przez Chrzanów, Balin, Luszowice i Jaworzno – Bolęcin przez Chrzanów – Płazę tzw. lokalkę. Rozpoczęta rewolucja przemysłowa ożywiła okolicę.Następuje rozwój przemysłu wydobywczego. Powstają kamieniołomy, wapienniki, cegielnie. W 1886 roku do miasta wprowadzono wodociąg, powodujący jeszcze większe stłoczenie zabudowy wokół rynku. W 1900 r. rada miejska zakłada tzw. strefowy plan rozbudowy. Oddaje swoje grunta pod usługi. Przebudowjuje się dwór w Kościelcu i w Płazie (wg. projektu arch. Z. Hendla). Następuje wytyczenie Aleji Henryka poprzez modernizację drogi łączącej dwór z dworcem kolejowym. Poprowadzona linia kolejowa na nasypie powstrzymała rozwój miasta w kierunku pd-wsch. Ruch budowlany został skierowany między tę linię i ulicę Oświęcimską. W 1920 r. powstaje w Chrzanowie „Fablok” (Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce) wraz ze swoimi koloniami robotniczymi Rospontowa i Leśna. Obok wybudowano kościół. Zakład ceramiczny ‘Stella” . Od 1926 r. notuje się dobre zarobki umożliwiające wznoszenie domów mieszkalnych. W samym Chrzanowie do 1932 r. zbudowano 540 domów i dokonano 400 przeróbek. W 1930 roku oddany zostaje Ośrodek Zdrowia, Gimnazjum, Dom Dziecka, w 1933 r. szpital, zbudowany wg. projektu S.Oszackiego (Projekt zespołu pawilonów został wyróżniony w Warszawie). Kąty i Kościelec zostają włączone w granice administracyjne miasta. W latach 1933-35 następuje dalsza realizacja wodociągów i regulacja Chechła. Zostaje wybudowany kościół w Balinie.
II wojna światowa powoduje duży ubytek ludności żydowskiej. W okresie powojennym następuje odbudowa miasta. Dokonano parcelacji terenów pod budowy w gminach katastralnych Kościelcu, Płazie, Pogorzycach. Zostaje też zorganizowane osiedle k/szpitala na terenach podworskich. Budowane są obiekty mieszkalne na terenach starego miasta w formie uzupełnień, a także nowe przy Alei. Są też wznoszone zespoły wielorodzinne przy Fabloku, Stelli, Wapienniku w Płazie. Buduje się także dużo budynków indywidualnych tak w mieście jak i na wsiach. Pierwszy plan ogólny miasta Chrzanowa zostaje opracowany przez WPU w Krakowie proj. arch. K. Bień w 1957 r. Na podstawie tego dokumentu opracowano plan etapowy, który stał się podstawą do prowadzenia polityki budowlanej. W ramach ustawy o terenach budowlanych z 1961 opracowano WTB dla pozostałych wsi. Zostają podzielone tereny plebańskie w Płazie, które obok tzw. Działek stały się obszarem wznoszenia budynków. Podzielono także obszar pod parkiem dworskim w Kościelcu, dla pracowników Fabloku koło dworca PKP, dla Zakładów Górniczych na miejscu zespołu stodół, który w tym czasie został zniszczony.
Zostaje rozpoczęta budowa Domu Kultury i Osiedla Północ. Na skutek wyburzeń uporządkowane zostaje otoczenie kościoła. Wybudowano zakłady mięsne, chłodnię składową i zakłady mleczarskie. W latach sześćdziesiątych na skutek zatwierdzenia nowych obszarów górniczych nastąpiło przemieszczenie budownictwa wielokondygnacyjnego. Opracowano nowy plan WPU proj. arch. Janina Knapówna. W planie tym oprócz zwiększonej ilości mieszkańców, a co z tym się wiąże obszarów pod budownictwo wysokie przedstawiono dwie wersje obejścia autostrady przez Chrzanów, południową i północną. Wybrano wersję drugą jako wariant łączący przez trzy węzły obszary Chrzanowa i Trzebini z krajem. Po przeniesieniu z rynku stacji PKS w miejsce rzeźni, wybudowaniu części osiedla Północ zaistniała konieczność uruchomienia drugiego dworca PKP „Śródmieście”. Następnie do tego węzła dołączył się dworzec MKS. Poprzez wprowadzenie pewnych korekt odcinków ulic a także uruchomieniu autostrady uzyskano znaczną poprawę układu komunikacyjnego w Chrzanowie. Pod koniec lat siedemdziesiątych dla całego obszaru GOP Pd-Wschód opracowano plan ogólny w Biurze Planowania Przestrzennego w Katowicach (gł. proj. arch J. Kozub), który z późniejszymi poprawkami stał się podstawą do prowadzenia polityki przestrzennej.
W międzyczasie rozpoczęto budowę osiedla Południe, osiedla Trzebińska, Placu Tysiąclecia. Wybudowano halę sportową i kościół dla osiedla Północ. Rozpoczęto budowę nowego szpitala. Dalsze obiekty sakralne to kaplica na Kątach, punkt katechetyczny w Pogorzycach, kościół w Płazie i kościół na Południu.
Nie zapomniano o infrastrukturze. Wprowadzono gaz. Na wsiach doszły jeszcze wodociągi, w mieście wodociąg grupowy. W Chrzanowie wykonano kanalizację wraz z oczyszczalnią grupową i linie ciepłownicze.
na podstawie tekstu dr inż. arch Jana Kozuba