Kult świętego Mikołaja w Chrzanowie
Kult św. Mikołaja rozprzestrzeniając się na kraje europejskie dotarł również, najprawdopodobniej na przełomie XIII/XIV wieku do Chrzanowa. Dlaczego zdecydowali się nasi przodkowie na wezwanie św. Mikołaja dla swojej świątyni. Nie sposób jednoznacznie wskazać na motywy, którymi kierowano się przy wyborze takiego patrona chrzanowskiego kościoła. Nie prowadzono pod tym kątem żadnych prac badawczych. Jednak z dużym prawdopodobieństwem można postawić tezy badawcze, że zdecydowało o tym kilka najważniejszych czynników:
- popularność świętego w Europie i Polsce,
- lokacja miasta na prawie magdeburskim, co wiązało się z przybyciem na ziemię chrzanowską osadników z zachodu,
- szeroki patronat, którym obejmował m.in. różne rodzaje rzemiosła,
- rozwijające się kopalnictwo rud cynku i ołowiu,
- szlak handlowy Wschód – Zachód,
- patron pasterzy, bydła a chrzanowianie tym się trudnili w dużej mierze.
Ad. A
Św. Mikołaj jest jednym z najpopularniejszych chrześcijańskich świętych zarówno na Wschodzie jak i na Zachodzie Europy. Szczególny jego kult rozpowszechnił się po sprowadzeniu Świętego do Bari, skąd poprzez Włochy, Niemcy dotarł do Francji, Anglii i m.in. Polski. Z kolei wśród prawosławnych na Rusi stał się patronem kraju nazywanym św. Mikołajem Cudotwórcą ukazywanym w niezliczonych ikonach. Ikony św. Mikołaja należą do najbardziej popularnych w prawosławnych świątyniach i domach, a jego zasadnicze wyobrażenia ikonograficzne wykształciły się w XI-XIII wieku w Bizancjum.
Najsłynniejszym ośrodkiem malarstwa ikonograficznego z wizerunkiem św. Mikołaja w XIV – XVI w. był Nowogród.
W Polsce św. Mikołaj najpopularniejszy jest w wezwaniach kościołów po św. Janie Chrzcicielu, a przed św. Piotrem i Pawłem. W Poznańskiem co siódmy kościół był wystawiony ku czci św. Mikołaja. Do najokazalszych należą jednak kościoły w Gdańsku i w Elblągu. Ołtarzy posiada Święty znacznie więcej, jest też ponad 1000 jego figur i obrazów rozsianych od morza po góry.
Ad. B
"Kościół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja w Chrzanowie znajduje się na północny-zachód od rynku. Usytuowanie kościoła przy narożniku rynku wskazuje na bezpośredni związek jego powstania z lokacją miasta. Zastosowany do budowy wapienny kamień łamany, podczas gdy w Małopolsce od połowy XIV w. powszechna była cegła, przemawia za powstaniem pierwotnej świątyni na przełomie XIII i XIV w. lub z początkiem XIV w. (tak pisze Bożena Lesiak – Przybył z Archiwum Państwowego w Krakowie, www.polska.pl/miasta/chrzanow/dokumenty). Natomiast nieregularności w rzucie zdają się świadczyć o co najmniej dwóch fazach budowy kościoła. Więcej danych źródłowych pochodzi z lat 20. XV w. i wiążą się one z przebudową i rozbudową kościoła. W najstarszej księdze miejskiej znaleźć można wiele wzmianek poświadczających, że Mikołaj Rot, murator krakowski, w latach 1427-1429 wykonywał prace budowlane, za które rajcy chrzanowscy w 1429 r. zapłacili mu 48 grzywien 1 wiardunek (APKr, Akta miasta Chrzanowa, sygn. Dep. 36, s. 5, 177). Wysokość otrzymanego wynagrodzenia wskazuje na rozległy zakres prowadzonych robót. Także Jan Długosz w Liber Beneficiorum poświadcza istnienie w latach 1470 - 1480 murowanego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Mikołaja."
Ad. C
W książce pt. „Skarbczyk Świętego Mikołaja” autorzy Jan Flasza, Agnieszka Truś-Bakalarz i Iwona Zawidzka z Muzeum w Bochni wymieniają wielość kompetencji św. Mikołaja: „Jest patronem od sztormu i zatonięcia okrętu, jest też patronem bednarzy, stąd szczególny jego kult wśród członków bocheńskiego cechu bednarskiego, odgrywającego tak przecież istotną rolę w dziejach tutejszego rzemiosła, powiązanego ściśle z żupą solną. Nade wszystko jest patronem dzieci, ale i panien bez posagu pragnących wyjść za mąż. Mają go również za swojego opiekuna flisacy, jeńcy, więźniowie, strażnicy, kupcy. Czczą go młode małżeństwa, młynarze, piekarze, cukiernicy, piwowarzy, rybacy, strażnicy, studenci (żacy), więźniowie, żeglarze i marynarze (uspokoił wzburzone morze i uratował życie załogi statku), podróżnicy, kanceliści parafialni, notariusze, uczeni, także górnicy. Wedle tradycji jest niezawodnym obrońcą przed sztormem, zarazą, mrozem, śniegiem i ogniem. Czczono go jako szczególnego opiekuna zwierząt, chroniącego między innymi bydło przed zarazami. Na Białorusi, Ukrainie, lecz także i Polsce przypisywano mu władzę poskramiania wilków oraz pełnienie opieki nad pasterzami i ich trzodami. Przede wszystkim jednak - w co zdają się wierzyć także dorośli - Św. Mikołaj przynosi prezenty w czasie Świąt Bożego Narodzenia. Rozdaje także rózgi, co jest być może dalekim echem zaskakującej w przypadku właśnie tego świętego postawy na soborze nicejskim, gdzie podczas dysputy teologicznej miał zdzielić pięścią w szczękę Ariusza”.
Taki święty patron chętnie był więc obierany za patrona wielu kościołów i parafii. Może tak również stało się w Chrzanowie. Każdy mógł w nim odnaleźć bliską sobie osobę patrona i dobroczyńcy. Imię to nosił najsłynniejszy kompozytor ziemi chrzanowskiej Mikołaj z Chrzanowa (syn również Mikołaja) – żyjący w XVI w. organista katedry wawelskiej (1518 – 1555).
Ad. D
Wokół Chrzanowa od średniowiecza rozwijało się kopalnictwo rud cynku i ołowiu. Pierwotnie eksploatację prowadzono metodą szybikowo – kieszeniową tzn. kopano szybik, aby dotrzeć do złoża, a następnie wybierano rudę na głębokości kilku metrów dopóki nie groziło to zawaleniem (Grzegorzek P., Szymaszkiewicz M., Chrzanów. Między Śląskiem a Małopolską, Kraków 2004). Umiejętność wydobywania kopalin przynieśli na teren Polski osadnicy niemieccy przybywający w średniowieczu z zachodu nawet na wschodnie tereny Małopolski. Również pojawili się okolicach Chrzanowa – nazwa Balin ma się wywodzić od słowa niemieckiego „balling” otwór (szyb) do podziemnej kopalni. Wraz z osadnikami niemieckimi zajmującymi się średniowiecznym górnictwem wędrował kult św. Mikołaja, który oprócz św. Barbary był patronem górników. Mogło to również mieć wpływ na wybór patrona chrzanowskiej parafii.
Ad. E
Stary szlak handlowy Wschód – Zachód nazywany później „szlakiem wołowym” – wiódł z Niemiec: Frankfurt, Norymberga, Erfurt, Lipsk, Drezno, Görlitz – Zgorzelec; przez Śląsk: Wrocław, Opole, Bytom; Małopolskę do Osad Genueńskich nad Morzem Czarnym. Na odcinku Kraków - Lwów trakt ten nazywano „ruską drogą”, który zyskał na znaczeniu w XIII w. po wyprawie wojennej Leszka Czarnego na Ruś. Prowadził on od Krakowa przez Wieliczkę, Tarnów, Pilzno, Ropczyce, Rzeszów, Łańcut, Przeworsk, Jarosław, Radymno, Przemyśl, Sądową Wisznię, Gródek do Lwowa.
Szlakiem tym przemieszczali się kupcy i z Zachodu i ze Wschodu Europy, których patronem był św. Mikołaj i którzy ten kult szerzyli na trasie swych podróży. Nie jest przypadkiem, że wzdłuż tego szlaku handlowego pojawiają się kościoły pod wezwaniem św. Mikołaja. Są to kościoły w Głogowie (XIII w.), Wrocławiu (pierwsza wzmianka 1175), Brzegu (XIV w.), Mikołowie (I poł. XIII w.), Chrzanowie (XIV w.), Krakowie (XI/XII w.), Bochni (XIV w.), Jarosławiu (XIV w.) i Przemyślu (XI w).
Ad. F
Oskar Kolberg etnograf i ludoznawca wspomina, że św. Mikołaj był czczony również w Polsce jako opiekun pasterzy, chroniący trzody przed drapieżnym zwierzęciem. Dlatego we wigilię święta (5 XII) pasterze pościli a w samo święto (6 XII) zamawiali nabożeństwa o opiekę nad zwierzętami domowymi.
Trzeba wiedzieć patrząc na historię Chrzanowa, że od wieków podstawowym zajęciem dawnych mieszkańców Chrzanowa zwanych Cabanami było pasterstwo. Pisze o tym w swojej monografii o Chrzanowie Jan Pęckowski. Dlatego na pewno nieobojętny był dla dawnych chrzanowian uważany za patrona pasterzy św. Mikołaj.